«Жаңа белес» — жастар арасында девиантты тәртіптің алдын-алу жобасы. Жоба Қазақстан жастарының конгресі мен ҚР Тұңғыш Президент Қоры қолдауымен Қазақстанның төрт облысында өткізілді.

Жасөспірімдік шақтағы тұлға психологиясын ескере отырып, түзету жұмыстарында:
— кешенділік (әлеуметтік кеңістіктегі түрлі деңгейдегі әсер етуді ұйымдастыру);
— жас ерекшелік, жыныстық және әлеуметтік сипаттамаларын ескеру;
— жиындық (топтық жұмыс формаларының приоритеті);
— жпғымды ақпарат;
— жағымсыз зардаптардың болмауын немесе аз болуын;
— қатысушылардың жеке қызығушылық танытуы мен жауапкершілігі;
— әр тұлғаның максимальды белсенділіктері;
— болашаққа ұмтылу немесе бағдарлану (өз тәртіптерінің бағалау, мақсаттары мен жағымды құндылықтарын өзектендіру, болашақтарын девиантты тәртіпсіз жоспарлау), т.б.
Қағидалар басшылыққа алына отырып, жүргізілген жұмыстың нәтижесінде респонденттерде өздеріне сенімділік, жағымды көңіл-күйлерінің жиі байқалуы, бір-біріне қамқорлық, ықылас білдіру тәрізді жағымды қасиеттерінің пайда болғандарын байқадық.
Психологиялық-педагогикалық портрет
Психологиялық сапалары Тұлғалық сапалары
Аналитикалық-жинақтаушы қабылдау, бақылағыштық, абстрактылы ойлау, мақсатты жоспарлау, интеллектуалды танымдық белсенділік; психологиялық қорғаныс сезімі, оқу-танымдық қызығушылықтары, жетістіктергеқол жеткізу мотивациясы, әлеуметтік мотивация (парыз, жауапкершілік); өзіне сенімділік, көңілі толу, тәртіпке бағыну адаптивтілік, коммуникабелділік, мейірімділік, эмпатия. Әлеуметтік есею, өз тәртібіне жауап беру, қоғамдық жағымды әрекетке деген (оқу), танымдық қызығушылықтар, адекватты өзіндік бағалау, өзінің дербестігін саналы түсіну, қоғамдық қабылдауға қажеттілік, топтағы өз орнына қанағаттану.
Түзету жұмыстары барысында топтық жұмыстар жүргізілгенде әр жасөспірімнің даралық қасиеттері міндетті түрде ескеріліп отырылды. Бұдан өзге де, өзгелерді дәл өздеріндей қабылдау, сезімдерін түсініп, шығара білу тәрізді жұмыстар да жүргізілді. Түзету жұмыстарының соңында балалар мінез-құлқында, құрбыларымен қарым-қатынасында айтарлықтай өзгерістерінің болғанына көз жеткізіле бастады. Олар эмоционалды күйзелістерінің төмендеп, адамгершілік түсініктерінің қалыптасуы, өзінің эмоционалды күйін түсіну және адекватты білдіру қабілетінің, өзіндік релаксацияға бейімделгендерін байқадық.
Аталған түзету моделі топтық тренингтер түрінде ұйымдастырылды:
1. Резистентті тренинг (төзімділік) – жағымсыз әлеуметтік әсерге қарсы тұра білуге баулу. Тренинг барысында девиантты тәртіпке қатысты ұстанымдары өзгерді, жарнамалау стратегияларын тану дағдылары қалыптасты, құрдастары тарапынан үстемділікке «жоқ» деп айта білуге үйренді, ересетердің жағымсыз әдеттері жайлы ақпараттары кеңейді.
2. Ассертивті немесе аффективті-құндылыққа үйрету тренингтері. Девиантты тәртіптері эмоционалдық бұзылуларымен тығыз байланысты жасөспірімдермен стресспен күресу, эмоцияны жағымды басқара білу, агрессияны түзету бағытында ұйымдастырылды. Мұнда жасөспірімдер конструктивті шешім қабылдау, өзін-өзі адекватты бағалау позитивті құндылықтарды дамыту мен өз жолын дұрыс таңдау жолдарын меңгерді.
З. Өмірлік маңызды дағдыларды қалыптастыру мақсатындағы тренингтер барысында үйлесімді қарым-қатынасқа түсе білу, достық қатынасты қолдау, тұлғааралық қарым-қатынастағы қақтығыстарды конструктивті шешу, өзінің жеке басына жауапкершілікті алу, мақсат қою, өз көзқарасы мен қызығушылығын өзгелерге мойындату, өзін қадағалау, сенімді мінез-құлық сапалары, өзін және айналадағы жағдайды өзгертуге бейімділіктері қалыптастырылды.

Келесі тренингтік бағдарлама балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың алдын-алуға бағытталды. Тренинг барысында қарым-қатынастың: «Өзіңе өзгелердің қатынасы қандай болғанын қаласаң, айналадағыларға қатынасың дәл сондай болсын» деген «Алтын ережесі» басшылыққа алынды.
Қазіргі қоғамда толеранттылық адамдардың өзара тұлғааралық қатынастарында саналы қалыптасқан үлгісі болуы қажет. Сол себептен, күнделікті тұрмыс тіршілігімізде үйреншікті мінез-құлық сапасы ретінде қалыптастыру мақсатында тренингтік жұмыстардың келесі бағыты толеранттылықты дамытуға арналды.
Девиантты тәртіпке тән сипаттардың жасөспірімдердің бірі эмоционалдық-еріктік салаларындағы ауытқуды түзетуге бағытталған тренингтік бағдарлама жүзеге асырылды. Бағдарламаға енген жаттығулар эмоционалдық, еріктік, адамгершілік және мінез-құлық саласын өзгертуге және түзетуге арналды.
Оқыту және кәсіпке бағдарлау жұмыстары
Мұнда біз М.Рокичтің құндылық бағыт әдістемесін пайдаландық. Барлық оқушыларға болашақ таңдаған мамандығына сай негізгі құндылықтар атауы ұсынылды. Оқушылар өздерінің таңдаған мамандықтарына сай кәсіби құндылықтар жүйесін бақылау нәтижесінде 10 негізгі құндылықтар жүйесін бөліп шығарды.
Оқушыларының кәсіби құндылық бағдар жүйесі мен мамандық түрін таңдауы арасында өзара тығыз байланыс бар.
Кәсіптік бағдар беру жұмысын зерттеу оқушылардың кәсіби бағыттылықтарының деңгейін есепке ала отырып, жүргізілді. Оқушылардың үштен бірі (31,7 пайыз) кәсіби айқындалу мотивтері ретінде “ата-ана мен достарының ықпалы”, “қалыптасқан жағдайлар”, т.с.с. саналы түрде мамандық таңдауды айқындайтын мотивтерді атады.

Оқушының болашақ кәсіпті таңдауына өзара тығыз байланысты екі фактор – біріншіден, оның тұлғалық құндылық бағдар жүйесімен, екіншіден, таңдалған мамандықтың қоғамдық маңыздылығымен әлеуметтік беделі жоғары дәрежеде әсер ететініне көз жеткіздік.
Спорттық және мәдени іс шаралар.
Жоспарға сәйкес респонденттермен жүргізілген келесі жұмыс формасы- девиантты тәртіпке балама іс-әрекет түрлерін ұйымдастыру болды. Аталған бағытта салауатты өмір сүру салтына байланысты әр жасөспірімнің өз денсаулығына жауапкершілікпен қарау, қоршаған дүние және өз ағзасымен үйлесімділікті орнату бағытындағы спорттық іс шаралар ұйымдастырылды. Мұнда дұрыс тамақтану, жүйелі дене жаттығулары, еңбек және демалыс тәртібін сақтау, табиғатпен байланыс орнату, т.б. экологиялық ойлауларын дамыту жүзеге асырылды.
Аталған спорттық іс шаралар олардың тұлғалық ресурстарын белсендендіріп, спортпен шұғылдануға қызығушылықтарын оятты.